یادداشتی از دکتر احسنی؛ مدیریت اکوسیستمی و شهر سنندج

شهر در دامنه کوه قرار داشته و بصورت یک کاسه که رودخانه‌­ای از داخل آن عبور می‌کرد (متاسفانه مسئولین شهر در سنوات گذشته به علت فقدان علم اکولوژی اقدام به نابودی این اکوسیستم که در شکل‌گیری شهر و ساخت بهترین بناها در کنار این رودخانه، همچنین تعادل آب و هوایی مؤثر بود کردند و در حال حاضر فاضلاب جریان دارد) گسترش یافته است. مؤلفه‌­های اکوسیستمی از جمله تولیدکننده‌­ها (Autotrophs) و مصرف‌کننده‌­ها (Hetrotrophs) غیر از انسان در اکوسیستم شهری به حداقل رسیده و تنها اقدام صورت گرفته تغییر کاربری اکوسیستم‌های طبیعی به ساخت و ساز شهری است. از نظر عمران محیط زیست در سنندج تقریبا اقدام قابل دفاع و ملموسی دیده نمی‌شود. در معابر این شهر به وفور انواع زباله پراکنده است. سرانه فضای سبز بسیار اندک و خیابان‌ها مملو از دستفروشان و ماشین‌های میوه فروشی است. آلودگی هوا تقریبا در تمامی روزها بر آسمان محدوده شهر حاکم است. در فصل تابستان حرارت جزیره­ای در بخش‌های مرکزی شهر منجر به مصرف بیش از حد انرژی بوده و طبعات اکوسیستمی متعددی را به همراه دارد. ترافیک در بیشتر مسیرهای عبور و مرور ساکنین شهر، مسئولین استانی و مدیران شهر اعم از شهردار و شورای شهر  را به ستوه آورده است. ساخت و ساز غیرمجاز و مجاز بر دامنه تپه‌ها،  کوه، بستر و اطراف شهر هر روز صدها مترمربع از اکوسیستم طبیعی (مثل اکوسیستم مرتعی آبیدر، توس نوزر، دوشان و پارک کشاورز و …) را می‌بلعد. حضور و تردد خودروهای بسیار فرسوده و از رده خارج که اولین و مهمترین عامل ایجاد آلودگی هوا هستند. چشمه‌های متعدد و فراوان با دبی و کیفیت مناسب از لحاظ شرب یا مدفون شده (زیر کالبد شهر) و یا به سیستم فاضلاب هدایت شده است. چرا و به چه دلیل این همه اتفاق برای این اکوسیستم رخ داده و رخ خواهد داد؟ دلایل متعدد و بیشماری را می‌توان برشمرد و از منظر یا دیدگاه‌های مختلف علوم مورد قابل بررسی است. این رخدادها که می‌توان بر آن بحران نیز نام گذاشت چرا و چگونه اتفاق افتاده و چه اثراتی را می‌تواند از ابعاد متعدد زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی، رفتاری و سلامتی داشته باشد قابل بحث و بررسی و اندازه‌گیری کمی و کیفی می‌باشد.

مفهوم اکوسیستم، تعاریف و انواع آن را می‌توان از منابع علمی متعدد جستجو کرد. این نوشته بر اکوسیستم شهری متمرکز شده و ابعاد آن را بررسی خواهد کرد. شهر و مراکز مسکونی بعنوان جایگرین اکوسیستم‌های طبیعی در سراسر دنیا در حال گسترش بوده و اگر بعنوان سیستم مورد مدیریت قرار بگیرد قطعا بحران‌های فوق دامنگیر شهر و ساکنین آن خواهد بود. اما اگر دیدگاه مدیریت سیستمی به اکوسیستم تغییر یابد کلیه منابع زنده و غیرزنده در مدیریت شهری لحاظ شده و علاوه بر حفظ منابع پایه و حرکت در مسیر توسعه پایدار، ساکنین نیز از زندگی پایداری برخوردار و آنها نیز بعنوان مولفه زنده در مدیریت و توالی صحیح اکوسیستم و رساندن به کلیماکس مشارکت خواهند داشت. نحوه مدیریت اکوسیستم بستگی به دانش و علم اکولوژی در ابتدا و سپس به علوم متختلف از جمله فنی مهندسی و تکنولوژی دارد. همانطور که از قبل گفته شد علم اکولوژی در ایران بسیار ضعیف و مخصوصا در اکوسیستم شهری اصلا وجود ندارد. ولی دانش فنی مهندسی و فناوری نسبتا مناسب و در حال گسترش و در زندگی روزمره جاری و ساری است. تمام کشورهای پیشرفته و در حال توسعه (از جمله ایران) برای بهره‌گیری از تخصص‌­های علمی و فناوری، مراکز و مکان‌های با عناوین متعدد اختصاص داده و چه در عرصه کشاورزی بدون زمین و خاک (Vertical Farming)، بهره‌گیری از انرژی‌های خورشیدی، مدیریت حمل و نقل شهری، مدیریت پسماند، کنترل ترافیک، آتش‌نشانی، جنگلداری شهری و … برای بهبود محیط زیست و اکوسیستم شهری به فراخور کشورها اختصاص یافته و در قالب شرکت و مؤسسات علمی و تجاری فناورانه با کمترین آلودگی محصول تولید می‌کنند. زیرا مدیریت شهرها با روش اکوسیستمی نیازمند ارتقاء کمیت و کیفت سطح زندگی از لحاظ کاهش مخاطرات زیست محیطی، مسئولیت‌های اجتماعی و زیست محیطی، راهنمایی و رانندگی، حضور حیات وحش در اکوسیستم شهری، زیست‌توده یا بایومس، فضای سبز و بسیاری از فاکتورهای محیطی خواهد بود و در نهایت شهرهای هوشمند و کاملا سبز (نه به معنای رنگ). در چند روز اخیر در دنیای مجازی و تا حدودی واقعی توسط تشکل‌های زیست محیطی سطح شهر مباحثی پیرامون یک مرکز و تشکیلات متولی علم و فناوری مبنی بر تلاش برای گرفتن زمین و تغییر کاربری در دامنه کوه معروف به کوچه ره­ش مطرح گردیده است. با توجه به نزدیک شدن به انتخابات پیش رو، همچنین قطع دست سودگران زمین، متاسفانه مطالب و محتوای عنوان شده در راستای حفظ اکوسیستم شهری نبوده و با تضعیف و عدم گسترش مراکز پارک علم و فناوری وضعیت شهر هیچ بهبود پبدا نمی‌کند بلکه شرایط محیطی بدتر و بدتر و منابع پایه­‌ی بیشتری مصرف خواهد شد.

وجود تشکل‌های مردمی خصوصا تشکل‌های زیست محیطی در هر کشوری موجب رشد و بالندگی و از طرفی نشان دهنده عدم انجام وظایف مسئولین می‌باشد. خوشبختانه در استان کردستان بیش از 35 تشکل زیست محیطی مردمی و دانشجویی فعالیت داشته و در سطح کشور بارز و برجسته هستند. در شهر سنندج بیش از 5 تشکل فعال در راستای حفاظت از محیط زیست بی‌وقفه تلاش می‌نمایند که با توجه به فعالیت داوطلبانه­‌ی اعضاء لازم است تقدیر و تشکر از فعالین بعمل آید. مدت مدیدی با تمامی تشکل‌های زیست محیطی در ارتباط بوده و با حسن نیت اکثر اعضاء تشکل‌ها آگاهی دارم؛ بنابراین لازم است چند نکته را به اطلاع دوستان برسانم:

1- با دانش صرف علم اکولوژی، محیط زیست نه تنها در استان بلکه در ایران و تمام دنیا حفظ نخواهد شد.

2- با برنامه پاکسازی و حرکت‌های نمادین، زیستگاه‌های آبی و خشکی از تخریب و آسیب زباله مصون نخواهد ماند.

3- بسیاری از زیستگاه‌های استان که جنگل‌کاری بوده و طبق قوانین نباید واگذار می‌شد، تصرف شده است.

4- طرح‌های توسعه‌­ای در ابعاد بزرگ از جمله خطوط انتقال، سدها، شهرک‌های صنعتی، نیروگاه، پتروشیمی، توسعه باغات و … برای همیشه بخشی از اکوسیستم‌های کشور خصوصا استان را نابود کرد.

5- میزان گاز کربن ناشی از بهره‌­برداری نابخردانه به ppm420 در هوای مورد تنفس رسیده و گرمایش جهانی هر روز آسیب و بحران‌های تازه‌ای را در کره زمین خلق می‌کند. کشور ایران، استان کردستان و شهر سنندج نیز در مخاطره بوده و خواهد بود.

6- ستاد مدیریت بحران (به دلیل ابعاد و تداوم بحران‌های موجود) مستأصل از مدیریت بحران‌های زیست محیطی می‌باشد.

7- آتش‌سوزی‌های عمد و غیرعمد بخش عظیمی از اکوسیستم‌های استان را به قهقرا کشانده است. همانطور که کشاورزی به طور ملموس به تغییر اکوسیستم‌ها از هر نوع منجر شده است.

8- استفاده بیش از حد از انرژی ناشی از منابع فسیلی هم بحران‌های زیست محیطی را ایجاد، و هم افکار سیاسیون و مسئولین را از دانش بهره‌­گیری از انرژی‌های پاک غافل نموده است.

9- بخشی از روزهای سال آلودگی هوا (فارغ از منبع) زندگی زیستمندان را مختل و مرگ و میر را به همراه دارد.

10- در ساخت و سازهای شهری استفاده از مواد شیمیائی جایگزین مصالح متعارف و طبیعی شده است که موجب هدررفت منابع آبی قابل توجهی می‌شود.

11- بیش از صد هزار ماده شیمیائی وارد زندگی روزمره گشته که بسیاری از انواع آنها از نظر چرخه زیستی پنهان و سلامت زیستمندان را تهدید می‌کند.

موارد فوق بسیار اندک از هزاران واقعیت دیگر؛ بیانگر اینست، که هرچه سریعتر خردمندانه و با تدبیر باید مدیریت اکوسیستمی در شهر سنندج اجرا گردد. برای پیاده کردن مدیریت اکوسیستم شهری علاوه بر دانش اکولوژی باید از دانش و محصولات مبتنی بر علم و فناوری بهره جست. چرا؟ چون سبزترین مشاغل روز دنیا (مدیریت پسماند، بازیافت، مدیریت و تصقیه فاضلاب، فضای سبز شهری، تولید و گسترش پنل‌های خورشیدی، طراحی و ساخت و سازهای شهری، خودروهای هیبریدی، طراحی و تولید نرم‌افزارهای مدیریت آلودگی و …) مبتنی بر علوم مهندسی و فناوری پایه‌ریزی شده است. سریعتر رفتن به استقبال این علوم موجب حفظ سلامت عوامل زنده (انسانها مهمترین هستند) اکوسیستم شهری خواهد شد. در غیر این صورت با تجمع و پاکسازی و دیگر حرکت‌های نمادین مثل ظاهر شدن جلو دوربین صداوسیما، نوشتار جسته و گریخته در تلگرام، واتساپ و اینستاگرام برای جذب فالور کاری برای حفاظت از محیط زیست از پیش نخواهیم برد. پس تقاضا دارد ضمن حفظ اکوسیستم‌های طبیعی در صدد اجرای مدیریت اکوسیستمی شهری برای شهر سنندج باشیم زیرا با توجه به روند سریع پیشرفت، شهرهایی پایدار می‌مانند و مترقی می‌شوند که از تکنولوژی و مهندسی بهره بگیرند. برای صحت و سقم مطالب با جستجوی در اینترنت بسیاری از شرکت­‌ها و مراکز علمی بزرگ دنیا در اکوسیستم‌های­ شهری و طبیعی مستقر و مستتر هستند زیرا به علم اکولوژی باور داشته، با مهندسی و فناوری تلفیق تا ضمن حفظ اکوسیستم مصرف منابع به حداقل برسد.